Objectnummer: IE.2

Spreekwoorden, gezegden en symboliek

Annotatie: Nederlandse spreekwoorden en gezegden

Huishouden van Jan Steen

Objectnaam: spreekwoord ‘Huishouden van Jan Steen’

Vervaardigingsjaar: vanaf de schilderijen van Jan Steen in de Gouden Eeuw

Omschrijving: Wanneer je vindt dat iemand een rotzooi van zijn huis of huiskamer heeft gemaakt, kun je dit uitdrukken door te zeggen: ‘Het lijkt hier wel een huishouden van Jan Steen.’ Deze uitdrukking bestaat waarschijnlijk al sinds de 17e eeuw.en is een gevleugelde Nederlandse uitdrukking voor huishoudelijke chaos. Het gezegde is afkomstig van de schilderijen die de zeventiende eeuwse schilder Jan Steen (1626- 1679) bekendheid gaven. Het is een nieuw thema dat hij introduceert.

Jan Steen is een van de populairste kunstenaars uit de Nederlandse Gouden Eeuw. De vijf jaar die hij in Den Haag doorbracht zijn nauw verbonden met het Jan van Goyenhuis, het woonhuis en atelier van de landschapsschilder, speculant en ondernemer Jan van Goyen (1596-1656), met wiens dochter Margriet van Goyen, Jan Steen in 1649 trouwde.

In de Huishoudens van Jan Steen is het interieur een chaotische rommelige bende, waar onbezonnenheid en overdaad op een vrolijke manier op de hak worden genomen. Het zijn schilderijen die doorspekt zijn met oude Hollandse spreekwoorden en gezegden. Vaak treedt Steen zelf en ook zijn familieleden, zoals Margriet van Goyen en zijn kinderen op in zo’n interieur en is daarmee een van de acteurs in zijn ‘tableau vivants’. Jan Steen staat dan ook wel bekend als de grappenmaker uit het verleden, een party-animal avant la lettre.

Waarschijnlijk zijn deze schilderijen zowel komisch als satirisch bedoeld. Zijn schilderijen zijn een model tegen onmatigheid. Het zijn vermakelijke karikaturen van het menselijk gedrag, waarbij je de moraal tot je kan nemen of kan laten al naar gelang je stemming of wens. De opdrachtgevers en kopers van de schilderijen waren de toeschouwers van deze taferelen die door de schilder werden becommentarieerd. Alles is ter lering en vermaak. Een rode draad door het oeuvre van Jan Steen.

Bekende schilderijen met dit thema hangen onder meer in de eregalerij van het Rijksmuseum en in het Mauritshuis.

Het ondergeschoven kindje

een ondergeschoven kindje zijn (=iets of iemand is miskend). Onder de bestede werd het jongst geboren kind een plek gegeven. 

Attributen zoals de vogelkooi

In het interieur van het Buitenmuseum zijn talloze attributen die voorkwamen op de schilderijen van Jan Steen, zoals kannen, oesters, een weegschaal en een vogelkooi. In enkele schilderijen van Jan Steen hangt een vogelkooi met geopend deurtje aan het plafond. De mogelijke symboliek van dergelijke attributen is ter discussie. We zijn hier op het snijvlak van woord en beeld. Door onder meer teksten op schilderijen en door het zogenaamde embleemgenre, waarin woord en beeld worden gecombineerd is aan dergelijke attributen betekenis gegeven. Een embleem bestaat uit een afbeelding (pictura), een opschrift (motto) en een onderschrift (scriptura). De afbeelding daagt de lezer uit om een betekenis te zoeken. In de tekst vind je vaak de verklaring.  

Hieronder twee voorbeelden van dergelijke attributen met bijbehorende schilderijen. Allereerst een schilderij uit het Rijksmuseum met de vogelkooi, vervolgens het schilderij uit het museum in Staten Museums for Kunst in Kopenhagen.